Ο Κοινωνικός Ρόλος των Φεστιβάλ

Δεδομένης της ανεπάρκειας και της σποραδικής φύσης της έρευνας πάνω στα φεστιβάλ, η ανάπτυξη νέων φεστιβάλ φέρνει στο προσκήνιο μια σειρά ερωτημάτων που αφορούν τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτιστικές επιδράσεις τους στις τοπικές κοινότητες, τη δυναμική των φεστιβάλ τοπικών κοινοτήτων και τις σχέσεις με τους διοργανωτές, τους τρόπους λειτουργίας των συμπράξεων μεταξύ διοργανωτών και κοινότητας, τις μεταβαλλόμενες σχέσεις με τις ομάδες καίριου ενδιαφέροντος και το φάσμα της ανάμειξης της κοινότητας κ.τ.λ. (Gursoy et al, 2004:171).
Τα πολιτιστικά φεστιβάλ θα λέγαμε ότι φαντάζουν πανταχού παρόντα στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς συμπληρώνουν το κοινωνικό ημερολόγιο και την πολιτιστική ατζέντα με μια τεράστια ποικιλία γεγονότων, συμβάντων και θεαμάτων (Crespi-Vallbona & Richards, 2007:103). Επέχουν πράγματι κεντρική θέση στη ζωή των κοινοτήτων καθώς αναβαθμίζουν την εικόνα τους (Ιckis, 1964, Mayfield & Crompton, 1995), θεμελιώνουν την υπερηφάνεια τους (Wood, 2002), τιμούν σημαντικές περιστάσεις και επετείους (Clark, 1981) και δίνουν την ευκαιρία για ανταλλαγή πληροφοριών, αγαθών ή υπηρεσιών εντός ή μεταξύ κοινοτήτων (Ryan, 1995). Παράλληλα, προσφέρουν σημαντικές δυνατότητες για αυτο-έκφραση, επικοινωνία, διασκέδαση και νέες εμπειρίες, τόσο για τους κατοίκους όσο και για τους επισκέπτες μιας περιοχής (Getz, 1993, Uysal et al., 1993, Formica & Murmann, 1997, Kerstetter & Mower, 1998, Saleh & Wood, 1998).
Τα φεστιβάλ εκφράζουν, εκτός των άλλων, κατά τρόπο συμβολικό τις πεποιθήσεις μιας κοινωνίας για τη ζωή και ενθαρρύνουν τα μέλη της να αποτίσουν φόρο τιμής και να συνεχίσουν την ιστορία της κουλτούρας και των παραδόσεών της (Hede & Rentschler, 2007:157). Έτσι λοιπόν, όταν μια κοινωνική ομάδα γιορτάζει ένα ορισμένο γεγονός, τιμά την ίδια (Turner, 1982).
Τα φεστιβάλ ενδυναμώνουν την κοινωνική και πολιτιστική ταυτότητα μέσω της καλλιέργειας ισχυρών δεσμών εντός της κοινωνίας (Gursoy, Kim & Uysal, 2004:173) προωθώντας κάποιες φορές την κοινωνική ευταξία ως «καλλιτεχνικώς υπεύθυνα» (Degreef, 1994:18) και άλλοτε ανατρέποντας τις πολιτιστικές νόρμες (Quinn, 2005:934) και ως εκ τούτου συντελώντας στην πολιτιστική και κοινωνική αλλαγή (Hede & Rentschler, 2007:157). Επέχουν θέση δημόσιου αγαθού που ξεφεύγει από την απλή διασκέδαση και την παραγωγή εισοδήματος, μιας και προσφέρουν ένα συγκεκριμένο χώρο και χρόνο εντός του οποίου η οικογένεια εκφράζει τη δέσμευση της στο συλλογικό (Rao, 2001), δηλώνει τη δέσμευσή της ως ενεργού μέλους της κοινωνίας – καλού πολίτη, που λειτουργεί ως δυνητικός εταίρος σε αμοιβαίες σχέσεις(Gursoy, Kim & Uysal, 2004:173).
Δημόσια γεγονότα όπως τα φεστιβάλ παίζουν σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ενός γενικού και κοινού αποθέματος γνώσης, παρέχοντας ένα μηχανισμό επικοινωνίας στους κατοίκους για τη μετάδοση κοινωνικής πληροφορίας (Chwe, 1998), αλλά και κοινωνικά κίνητρα για την ενεργή συμμετοχή τους στις δραστηριότητες της κοινότητας (Chwe, 1998). Δίνουν, επίσης, κίνητρα στους γηγενείς να ενισχύσουν τους δεσμούς τους μέσα από νέες ευκαιρίες για αναψυχή, αλλά και στις επιχειρήσεις για συμμετοχή στην κοινωνία καθώς τους εξασφαλίζουν δυνατότητες προβολής (Gursoy et al, 2004:173).
Τα φεστιβάλ αυτής της κατηγορίας που αντιπροσωπεύουν το σημείο όπου η κοινότητα και οι εξωτερικές της όψεις εικόνας και ταυτότητας συγκλίνουν, είναι ως επί το πλείστον περορισμένης χρονικής διάρκειας και συμμετοχής (Derrett, 2000:120). Αγκαλιάζουν ένα ευρύ φάσμα θεματολογίας, από το πιο συγκεκριμένο «φαγητό ή / και ποτό» στους πλέον πολυδιάστατους εορτασμούς (πολυπολιτιστικά φεστιβάλ) και πηγάζουν από την κοινότητα ως αντίδραση σε μια ανάγκη ή επιθυμία για εορτασμό της μοναδικής της ταυτότητας (Douglas, Douglas & Derrett, 2001:357). Προσφέρουν ενίοτε τη δυνατότητα στους επισκέπτες να ενδώσουν σε αισθησιακές προκλήσεις, κυρίως όταν πραγματοποιούνται στο ύπαιθρο, σε γραφικές τοποθεσίες όπως ποτάμια, ακτές και δάση (Derrett, 2003:51).
Σήμερα ο ρόλος τους διευρύνεται αισθητά καθώς αναβαθμίζονται από μηχανισμοί στήριξης πολιτιστικών ομάδων σε μηχανισμούς διασφάλισης της αποδοχής ορισμένου πολιτιστικού λόγου και μέσα παραγωγής της τοπικής αυτοπεποίθησης, ταυτότητας και εισοδήματος (Crespi-Vallbona & Richards, 2007:103). Θεωρούνται βήματα λόγου για την δήλωση του κοινού σκοπού (Dunstan, 1994), αλλά και η «καρδιά» μιας κοινότητας (Wheatley & Kelliner – Rogers, 1998:14). Ανάγονται, επίσης, σε πεδία πολιτιστικής καινοτομίας, καθώς δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες που οι διοργανωτές των φεστιβάλ ασχολούνται με το τι «δει γενέσθαι» για να προωθηθεί μια εναλλακτική θεώρηση της ζωής (Laundry, 2006:32), αλλά και σε σημεία συνάντησης των εθνικών και τοπικών ταυτοτήτων, του λαϊκού πολιτισμού και του επίσημου κρατικού πολιτισμού (Lentz, 2001).
Η εξέλιξη αυτή εγείρει τις κριτικές όσων διατείνονται ότι το πολιτιστικό περιεχόμενο των φεστιβάλ απαξιώνεται και όσων φοβούνται ότι η τοπική παραδοσιακή κουλτούρα αντικαθίσταται από την παγκοσμιοποιημένη λαϊκή κουλτούρα (Crespi-Vallbona & Richards, 2007:103). Τέτοιες αντιπαραθέσεις υπογραμμίζουν την ιδέα ότι τα φεστιβάλ αποτελούν νοηματικές περιοχές υπό αμφισβήτηση, στις οποίες διαφορετικές ομάδες συμφερόντων προσπαθούν να εκμεταλλευτούν το συμβολικό κεφάλαιο του γεγονότος προς ίδιο όφελος (Crespi-Vallbona & Richards, 2007:103). Η άποψη αυτή συνάδει μάλιστα με μια ευρύτερη αντίληψη σύμφωνα με την οποία τα φεστιβάλ είναι κατά βάση εσωτερικά πολιτικά επινοήματα, τα οποία χρησιμοποιούνται για τους σκοπούς του περιορισμού του πολιτιστικού νοήματος στα τρέχοντα κανονιστικά πλαίσια (Ravenscroft & Matteucci, 2003:2-3).
Πέρα από τις όποιες ενστάσεις, είναι αδιαμφισβήτητη η αριθμητική τους έκρηξη. Πολυάριθμες είναι σήμερα οι κοινότητες που ανέπτυξαν ή αναπτύσσουν νέα φεστιβάλ ως πολιτιστικές ενασχολήσεις για τους κατοίκους, καθώς επίσης λόγω των πλεονεκτημάτων που εξασφαλίζει η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη (Getz, 1993, Frisby & Getz,1989). Η έκρηξη αυτή αποδίδεται σε μια σειρά αιτίων, όπως:
 η ικανότητά τους να ενδυναμώνουν την υπερηφάνεια για την περιοχή (Janiskee,1996 & Hill,1998)
 η ικανότητά τους να προωθούν την τοπική ιστορία και κουλτούρα (Frisby & Getz,1989)
 η ικανότητά τους να διαμορφώνουν ή να διατηρούν την ταυτότητα της κοινότητας ή της περιοχής (Hall,1992:4)
 η ικανότητά τους να τροποποιούν την εικόνα μιας κοινότητας προκειμένου να προσελκύσουν επισκέπτες (Getz,1991)
 η ικανότητά τους να προσφέρουν ευκαιρίες διασκέδασης και αναψυχής στους πολίτες
 η ικανότητά τους να προστατεύουν το φυσικό περιβάλλον (Derrett, 2003:49)
 η ικανότητά τους να αυξάνουν την κοινωνική ισότητα (Derrett, 2003:49)
 η ικανότητά τους να λειτουργούν ως βήμα διαλόγου για την δήλωση ενός κοινού σκοπού (Dunstan,1994).
Κλεδί για της επιτυχία τους θεωρείται ο ενθουσιασμός της τοπικής κοινωνίας και των διοργανωτών παρά οι απαράμιλλοι φυσικοί ή τεχνητοί πόλοι έλξης (Getz, 1993, Janiskee, 1994, Turko & Kelsey, 1992). Η πλειοψηφία τους υστερεί σε όρους σύγχρονου μάνατζμεντ (Getz & Frisby, 1988). Παρόλα αυτά, δεν πρόκειται σε καμιά περίπτωση για συνθήκη εργασίας, καθώς οι κοινότητες μπορούν να διοργανώσουν με δική τους πρωτοβουλία το δικό τους «επαγγελματικό» φεστιβάλ, με δική τους χρηματοδότηση, υπό την προϋπόθεση ότι το θεωρούν δικό τους και αισθάνονται αρκετά υπεύθυνοι για αυτό (Timms, 2003:19).
Στις περιπτώσεις εκείνες που η κοινότητα προσλαμβάνει έναν επαγγελματία διοργανωτή φεστιβάλ, του εκχωρεί συγχρόνως θεσμική εξουσία (Searle,1995), καθώς τον εξουσιοδοτεί να αποφασίζει και να ενεργεί για λογαριασμό της. Βέβαια, οι διοργανωτές ενός φεστιβάλ τις περισσότερες φορές, είτε πρόκειται για επαγγαλματίες είτε για εθελοντές, ανήκουν στις τοπικές ή εθνικές ελίτ των οποίων ο τρόπος ζωής και ως εκ τούτου ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονται και οραματίζονται τα γεγονότα αυτά, διαφέρει σημαντικά σε σχέση με την λοιπή κοινότητα και δη με τα χαμηλότερων εισοδημάτων μέλη της (Barke & Towner, 1996:369).
Η πιθανή αυτή διάσταση απόψεων σε σχέση με τα οφέλη και τους σκοπούς των φεστιβάλ μεταξύ των επαγγελματιών διοργανωτών και της κοινότητας, ενδέχεται να έχει ολέθριες συνέπειες (Gursoy et al, 2004:172), καθώς η έλλειψη ταύτισης της κοινότητας με την πολιτιστική πρόταση του φεστιβάλ οδηγεί στην απόρριψή του ως αλλότριου, ειδικά όταν συνεπάγεται κόστη όπως αυξήσεις στις τιμές των αγαθών, συνωστισμό στα καταστήματα και τους δρόμους, κυκλοφοριακή συμφόρηση και δυσκολίες στη στάθμευση (Joeng & Faulkner,1996) που διαταράσσουν τις ζωές των γηγενών (Getz, 1997, Delamere, Wankel & Hinch, 2001, Douglas et al, 2001). Επιπρόσθετα, σε ορισμένες περιπτώσεις ελλοχεύει κίνδυνος για την πολιτιστική κληρονομιά καθώς εμπορευματοποιείται ο πολιτισμός προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες ενός αυξανόμενου αριθμού επισκεπτών (Getz,1997, Douglas et al, 2001). Οι ανωτέρω αλλαγές στην καθημερινή ζωή πιθανώς να θέσουν υπό αμφισβήτηση τα παραδοσιακά ήθη και τις αξίες, οδηγώντας σε απώλεια της ταυτότητας (Douglas et al, 2001).
Ενίοτε, ανακύπτουν και ακραία κοινωνικά φαινόμενα (εγκλήματα, βανδαλισμοί κ.α.) που εγείρουν την ανασφάλεια των γηγενών και καλλιεργούν μια εντεινόμενη εχθρικότητα απέναντι στους επισκέπτες, οι οποίοι μετατρέπονται σε φορείς αρνητικής αλλαγής (Delamere et al, 2001, Douglas et al, 2001).